Αντί Προλόγου

Μια -όχι και τόσο- τυχαία συνάντηση

του Φώτη Καγγελάρη

Δεν είναι ακριβώς ότι συνομιλούν. Ούτε ότι τα πάνε και τόσο καλά μεταξύ τους. Η συγκατοίκησή τους θα μπορούσε να είναι προβληματική. Εκτός κι αν ο θεατής διαβάσει τα  κείμενα των έργων ως συμπληρωματικά επειδή διέπονται ακριβώς απ’ αυτή την αντίθεση.
Αλλά, ως προς τι συμπληρωματικά; Θα μπορούσαμε άραγε να δούμε τις μάσκες ως την σχετικά αδιαμεσολάβητη έκφραση του ασυνειδήτου και τις ζωγραφιές ως την κατ’ αρχήν αδιαμεσολάβητη έκφραση του συνειδητού; Λέω σχετικά, γιατί και στις δύο περιπτώσεις εμπεριέχονται στοιχεία από το ένα στο άλλο. Το ασυνείδητο ως εικαστική έκφραση παύει να είναι το άγριο και τρελό μέρος του ανθρώπου. Γίνεται primitif, ή sauvage, ή art brut. Αλλά, πάντως τέχνη. Όπως έλεγε ο Μπαρτ για την φωτογραφία την οποία χαρακτήριζε “εικόνα τρελή εμποτισμένη με πραγματικότητα” παύει να είναι τρελή απ’ την στιγμή που γίνεται Τέχνη.
Μα δεν υπάρχει τρελή τέχνη; θ’ αναρωτηθεί κανείς... Η τέχνη του ψυχιατρείου τι είναι; Ναι, αλλά, το ουσιαστικό στην φράση είναι η Τέχνη. Είναι κατ’ αρχήν έκφραση. Και ως εκ τούτου εμπίπτει στο συμβολικό πεδίο του Λόγου. Μ’ αυτήν την έννοια, η τρέλα διαμεσολαβείται – οριοθετείται σε εικαστική ή άλλη – δημιουργία. Διατηρεί όμως, το ατίθασο, το άρρητο της καταγωγής της, αν θέλετε το primitif, αυτό που έκανε τον Πικάσο να παρατηρεί τις μάσκες της φυλής Φανγκ της Γκαμπόν στο Μουσείο του Τροκαντερό και να εμπνέεται για να παρουσιάσει λίγα χρόνια αργότερα (1907) τις “Δεσποινίδες της Αβινιόν” σηματοδοτώντας έτσι την έναρξη του Μοντερνισμού.
Η διαφορά είναι τούτη: Όσο κι αν η δυτική τέχνη επικαλείται το ασυνείδητο ως δημιουργική πηγή (αυτόματη γραφή, σουρεαλισμός, νταντά, sauvage, φωβισμός, αξιονίστ, κ.λπ.) έχοντας «χάσει» την σχέση με την καταγωγή της μέσω της κάθετης ανάπτυξης της ιστορικότητάς της αγωνιά σε σχέση με την τέχνη των χωρών εκείνων όπου η εξέλιξή τους αναπτύχθηκε σε οριζόντιο άξονα (Κ.Λ.Στρως) και δεν έχασαν την επαφή με την καταγωγή τους: ίδιοι θεοί, δαίμονες, δυνάμεις. Αγωνιά για την απόδοση του αυθεντικού, του προσωπικού, του ύφους σε αντίθεση με τις προαναφερθείσες χώρες, όπου η εικαστική δυνατότητα έκφρασης του Λόγου του ψυχισμού είναι σύμφυτη του κοινωνικού ιστού και της καθημερινής τελετουργίας.

Μάλλον, κάπως έτσι συνομιλούν. Πειράζονται. Θυμώνουν. Δεν συνυπάρχουν. Παρ’ ότι ρίχνουν κρυφές ματιές τα μεν στα δε και προσποιούνται ότι χαμογελούν, διέπονται από μια ναρκισσιστική υπεροψία. Τα μεν πατώντας στην σταθερότητα της ακινησίας των αιώνων, τα δε στην κίνηση της εξέλιξης των αιώνων. Ανέχονται τα μεν τα δε λόγω της αναγκαστικής τους συγκατοίκησης, αφού ο πλανήτης έγινε μια παγκόσμια κοινότητα, αλλά, θα λέγαμε, με άσπονδη φιλία.
Βέβαια, δεν ξέρουμε τι γίνεται τα βράδια. Αλλά, πρέπει να γίνεται μεγάλος τσακωμός. Πρέπει να πέφτουν σπρωξιές, παραγκωνισμοί. Μόνο έτσι θα μπορούσαμε να εξηγήσουμε γιατί μερικές κορνίζες βρίσκονται το πρωί λοξές ή γιατί το μάτι της μάσκας μας φαίνεται πιο έντονο από χθες.
Και μόνον ο προσεκτικός θεατής θα δει ότι στο βάθος τα υπόγεια ποτάμια της επιθυμίας και του φόβου σμίγουν για ν’ αντιμετωπίσουν την αγωνία της ζωής, του χρόνου, του θανάτου.
Γι’ αυτό, αγαπητέ θεατή, παρ’ ότι με το βλέμμα σου θα ταξιδέψεις στα τοπία των προσώπων και των χρωμάτων, πάρε μαζί σου τα λόγια του Μικρού Πρίγκιπα: “Τα πιο σημαντικά πράγματα δεν τα βλέπεις με τα μάτια”.