Εικαστική Έκθεση
Μνήμη Βασίλη Φωτόπουλου
Εγκαίνια: παρασκευή 2 νοεμβρίου 2012, 19:30
Διάρκεια: 2-16 νοεμβρίου 2012

Επιμέλεια Έκθεσης
Μάνος Στεφανίδης
Επίκουρος Καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών, Κριτικός-Ιστορικός Τέχνης

Για τον Βασίλη

"Πρώτες έρχονται οι ενστικτώδεις ανάγκες και μετά η πολυτέλεια του 'περιττού'. Το μη απαραίτητο ορίζει τον άνθρωπο. Είναι η ψυχή μας, είναι η απόδειξη της πνευματικότητάς μας αυτό. Είναι αυτό που σηκώνει τον άνθρωπο όρθιο στα πόδια του."

Βασίλης Φωτόπουλος

Προσωπικά μου αρέσουν οι δημιουργοί που έχουν εμμονές. Που επιστρέφουν ξανά και ξανά στο ίδιο θέμα, όχι τόσο για να το τελειοποιήσουν -αυτό θα ήταν αφέλεια- αλλά για να τελειοποιήσουν, όσο γίνεται, τον εαυτό τους? αυτό σημαίνει αγιοσύνη. Αφού η τέχνη αποτελεί μια μορφή αγιότητας (που όμως δεν φοβάται να αμαρτήσει). Κι αφού η αμαρτία, υπό όρους, δηλαδή όταν εμφορείται από αναπαλλοτρίωτο πάθος, είναι κι αυτή, μορφή αγιότητας. Άρα, με τη σειρά της, διεκδικεί το πρόσωπο (και το προσωπείο) της τέχνης.

Ο Βασίλης Φωτόπουλος υπήρξε ένας πρίγκιπας για τη γενιά του. Μπορούσε να είναι την ίδια στιγμή ασκητικός και πολυτελής, εγκόσμιος αλλά και πέραν του κόσμου, θεόθεν αλήτης, δηλαδή πλάνης και ανέστιος όπως συγχρόνως αριστοκράτης και λάτρης της ζωής στην πιο υψηλή της σημασία. Την πιο υψηλή της εκδοχή. Άλλοτε βυζαντινός και άλλοτε σύγχρονος κοσμοπολίτης, ήξερε επίσης να βιώνει λάθα επειδή κατά βάθος διέθετε απόλυτη επίγνωση  της αξίας του. Σε αυτή την επίγνωση οφείλεται και η ταπεινοφροσύνη του. Η άκρα ταπείνωσις. Σ' έναν κόσμο μέτριων γνώριζε πως η προσωπική του λάμψη και ενοχλούσε και έδινε λαβή σε λογής ασχημίες. Ο ίδιος ανήκει πλέον στο ίδιο πάνθεον όπου κατοικοεδρεύουν η Μελίνα, ο Ντασσέν, ο Κακογιάννης, ο Τσαρούχης, ο Κουν, ο Μινωτής, η Κάλλας, ο Μόραλης, ο Χατζιδάκις, η Παξινού, η Λαμπέτη, ο Γκάτσος, ο Εμπειρίκος, ο Κατράκης, ο Κούρκουλος, ο Χειμωνάς, ο Διαμαντόπουλος, ο Γκίκας,..

Σε όλη του τη ζωή, κονταροχτυπήθηκε με το κάλλος και με το τρομερό που πάντα ελλοχεύει στα σπλάχνα της ομορφιάς. Μακρυά από διακοσμητικότητες και φλυαρίες υποστήριξε μιαν ανθρωποκεντρική ζωγραφική που είχε στο επίκεντρό της τα απαραίτητα λύτρα της θέωσης: το τραύμα, την οδύνη, το δράμα της ύπαρξης, τη χοϊκή φλόγα... Μια ζωγραφική με έντονες θεατρικές αναφορές, ένα εικαστικό θεατρογράφημα, στην εποχή ακριβώς της κρίσης της ζωγραφικής και της κρίσης του θεάτρου. Της κρίσης της αναπαράστασης τελικά. Οι ζωγραφισμένοι του έφηβοι πάλι, αυτοί οι ιδιότυποι ignudi, συνεχίζουν με άλλους τρόπους την παράδοση του ανδρικού κορμού όπως την διατύπωσαν ο Τσαρούχης, ο Εγγονόπουλος και ο Διαμαντόπουλος. Πρόκειται για μοναξιές που επιδιώκουν απελπισμένα επικοινωνία. Συλλογικότητα. Αγάπη. Ηδονή. Ελευθερία.

Στο Βασίλη Φωτόπουλο οφείλω τη γνωριμία μου με το έργο του Διαμαντή Διαμαντόπουλου. Ένα έργο αλλόκοτο, μυστικό και ιδιοφυές. Ο Βασίλης μου έμαθε ακόμη το πολύτιμο της κάθε μέρας. Ξεχωριστά... Δεν θα ξεχάσω ποτέ τη μελαγχολία στο βλέμμα του. Ακόμη κι όταν γελούσε.

Μάνος Στεφανίδης
1/11/2012

Ευχαριστούμε θερμά την κ. Ελένη Μαρτίνου για την ευγενική παραχώρηση των έργων του Βασίλη Φωτόπουλου

Έκθεση

Εγκαίνια: Παρασκευή 10 Φεβρουαρίου 2012, 19:00

Διάρκεια έκθεσης: 10/2/12 - 19/2/12

Κέντρο Τεχνών, Πάρκο Ελευθερίας

Λεωφ. Βασιλίσσης Σοφίας, μετρό Μέγαρο Μουσικής, 210 7232603

Τρίτη - Σάββατο 10:00-20:00, Κυριακή 10:00-14:00

Είσοδος ελεύθερη

Μια συνάντηση της Πρωτόγονης Τέχνης των λαών του κόσμου και της Σύγχρονης Τέχνης την εποχή της παγκοσμιοποίησης. Μια έκθεση τελετουργικών μασκών (119 μάσκες) από τη συλλογή Φ. Καγγελάρη και σημαντικών έργων της Νεοελληνικής Ζωγραφικής (Π. Αγγελίδης, Ν. Βαλαωρίτης, Γ. Γαΐτης, Α. Γεωργίου, Δ. Ζουρούδης, Σ. Καραβούζης, Ν. Κεσσανλής, Ρ. Κορομηλά, Χ. Μαύρος, Η. Παπαηλιάκης, Ε. Περσάκη, Μ. Πολυμέρης, Ν. Σαχίνης, Ν. Σταμοπούλου, Θ. Τότσικας) από ιδιωτικές συλλογές και μουσεία.

Επιμέλεια Έκθεσης

Αθηνά Σχινά, Κριτικός και Ιστορικός Τέχνης

Μάσκα και μεταμφίεση: τελετουργικές και εικαστικές εκδοχές

της Αθηνάς Σχινά, Κριτικού και Ιστορικού Τέχνης, Επιμελήτριας της Έκθεσης

Η μάσκα, το κύριο γνώρισμα της μεταμφίεσης, ήταν γνωστή από τα προϊστορικά χρόνια και διατηρείται ακόμη η χρήση της σε πολλές φυλές. Καταγωγικά, συνδέεται με θρησκευτικές πεποιθήσεις και φοριέται κατά τη διάρκεια τελετουργιών που αφορούν διάφορες στιγμές της ζωής των ανθρώπων, οι οποίοι πιστεύουν ότι τους προσδίδει ειδικές δυνάμεις και ιδιαίτερες δυνατότητες επενεργειών στην καθημερινή ζωή, σύμφωνα πάντα με τις δοξασίες τους.

Τα διάφορα σήμερα καρναβάλια, στα οποία συνήθως χρησιμοποιείται η μάσκα - για τον δυτικό τουλάχιστον κόσμο - είναι γιορτές χαράς και ξεφαντώματος. Πρόκειται για γιορτές που πραγματοποιούνται μια φορά τον χρόνο, διαρκώντας τρεις ή περισσότερες ημέρες, άλλοτε πάλι τρεις εβδομάδες, με ένα καταληκτικό μάλιστα διάστημα κορύφωσης του γλεντιού. Σ' αυτήν την περίοδο και για όλους όσους συμμετέχουν στο καρναβάλι, δίνεται η δυνατότητα μέσα από την μεταμφίεση να υποδυθούν πρόσωπα, καταστάσεις και πράγματα, στα οποία θα ήθελαν να μετατραπούν, έστω και για λίγο, αποκτώντας την «εξουσιαστική» αίγλη εκείνων, ενώ δεν είναι λίγες οι φορές που σ' αυτήν τη γιορτή της κατάλυσης των αποστάσεων και των κοινωνικών ή άλλων διακρίσεων, προσφέρεται η ευκαιρία για παρωδία ατόμων και κοινωνικών συνθηκών, με έντονο μάλιστα σαρκασμό ή αιχμηρή και κριτική κάποτε διάσταση.

Όλα ανατρέπονται στο καρναβάλι. Τα σοβαροφανή εμφανίζονται ως ευτράπελα, με συνοδεία μουσικής και με συγκαταβατικά επιτρεπτή μια χαλάρωση ηθών. Αυτή η χαλάρωση διασαλεύει επίσης τα σύνορα αλήθειας και πλάνης, εξορκίζοντας κάθε δέσμευση κι ανοίγοντας τον δίαυλο του σκότους προς το φως και του θανάτου προς την ζωή. Γι' αυτό δεν είναι διόλου τυχαίο, πως το καρναβάλι πραγματοποιείται ως προαναγγελία της επερχόμενης άνοιξης στα μέσα του χειμώνα, με την επίκληση προς την σπορά να αποδώσει μελλοντικά καρπούς, καθώς αφυπνίζεται η φύση.

Υπάρχουν πλείστα όσα έθιμα, από την αρχαιότητα, με τροποποιημένες επιβιώσεις μέχρι σήμερα, που συντελούνται κατ' αυτήν την περίοδο, καθώς είναι ευρέως διαδεδομένο στους ανθρώπους της υπαίθρου, το γεγονός της «γονιμοποίησης» της γης, εξ ου και ο διάχυτος ερωτισμός που χαρακτηρίζει το καρναβάλι.

Συνώνυμη του καρναβαλιού είναι η μάσκα, όπου συντελείται - μέσα από την παραδοξότητα και γιατί όχι, τη φαντασμαγορία της - αυτή καθ' εαυτή η ανατροπή, αφήνοντας ελεύθερη κάθε φαντασίωση. Με την σκωπτική και αυτοσαρκαστική διάθεση που ανακύπτει, εξοβελίζονται οι φοβίες, καθώς η μάσκα διατηρεί τον αποτροπαϊκό της χαρακτήρα, μέσα απ' όλες της τις αμφισημίες και την αινιγματικότητά της.

Η μάσκα μετατρέπει το «εγώ, εν ετέρα μορφή». Γίνεται δηλαδή το κατ' εξοχήν μέσον της ετεροπροσωπίας του «εαυτού». Είναι κι ο λόγος άλλωστε που χρησιμοποιείται ακόμη στο θέατρο, ως σύστοιχο αντικείμενο και sine qua non εξάρτημα της persona του μύθου, επιτρέποντας στον θεατή την ταύτιση και μαζί την αποστασιοποίηση από τον ή τους ρόλους που διαδραματίζονται επί σκηνής.

Εκτός από το θέατρο, τελετουργικό χαρακτήρα διαθέτουν και τα λατρευτικά δρώμενα, στα οποία η μάσκα αποκτά ανιμιστικά γνωρίσματα. Στις πρωτόγονες φυλές - έτσι όπως τις εκλαμβάνει ο δυτικός πολιτισμός - εκεί όπου ο ορατός κόσμος συνέχεται με τον αθέατο και οι διεργασίες του ενός επενεργούν ή επηρεάζουν τον άλλον, φαινόμενα και νομοτέλειες ετεροκαθορίζονται και συνεχώς αναδιαμορφώνονται, μέσα από μια συμπαντική ανακύκλωση, όπου τίποτε δεν εξαφανίζεται οριστικά και αμετάκλητα.

Όλα μετουσιώνονται σ' έναν «οντολογικό» ορίζοντα, με τη μάσκα να λειτουργεί επικοινωνιακά, προσωποποιώντας τη διαμεσότητα ή τον λώρο που ενώνει και μετασχηματίζει τα χθόνια και τα γήινα σε υπερβατικά, ενοποιώντας παραλλήλως τον παρελθόντα χρόνο με τον παρόντα και τον μέλλοντα. Εκτός του προαναφερθέντος αποτροπαϊκού χαρακτήρα της, η μάσκα διαθέτει επιπροσθέτως κι έναν ευxετηριακό ρόλο. Αποτρέποντας το κακό, επικαλείται ταυτοχρόνως, (αυτός που την φορεί και τον μεταμορφώνει), την ίδια την ευεργεσία.

Άλλοτε πάλι, στις φυλές τουλάχιστον που ακόμη την χρησιμοποιούν, η μάσκα δηλώνει αξίωμα ή ιδιότητα - πολιτική, θρησκευτική - για την κοινότητα που γνωρίζει να αποκωδικοποιεί τους συμβολισμούς της, ενώ εξασφαλίζει θωράκιση και προστασία όχι μόνον στον φέροντα, αλλά και σε όσους τελούν υπό την σκέπη του ή ακολουθούν τις οδηγίες του, (βλ. τις μάσκες που φοριούνται από τις φυλές σε επίσημες τελετές ή σε καιρό πολέμου). Τα κράνη άλλωστε είναι, εκτός των άλλων, εξελίξεις μορφών πρωιμότερης μάσκας.

Στην κατασκευή της τελετουργικής μάσκας, τα υλικά, τα σχήματα, τα χρώματα και οι τρόποι κατεργασίας, μέχρι το τελικό στάδιο, συναπαρτίζουν μια ιδιαίτερη «γλώσσα» συμβολισμών. Η δομή ταυτίζεται με τη μορφή και η μορφή με ένα σύμπλοκο λειτουργιών. Κάθε μάσκα αποτελεί ένα οργανικό σύνολο ιδιοτήτων που μετωνυμικά εκδιπλώνονται, δραστηριοποιούνται και εξακτινώνονται κατά τη διάρκεια της τελετουργίας.

Επομένως, η μάσκα προϋποθέτει την τελετουργία και παραπέμπει πάντα σ' αυτήν. Αλλά και έξω από την τελετουργία, η αυτονομημένη πλέον μάσκα, δεν παύει να λειτουργεί ως συναιρετικό αντικείμενο ανιμιστικής «πράξης» ή «διαδικασίας», με ενσωματωμένα τα γνωρίσματά της, στα οποία προστίθενται κι εκείνα της προ-λογικής επικοινωνίας, με τα άδηλα και τα φανερά να συναντώνται σ' ένα φαντασιακό επιστητό. Αυτό το επιστητό υπαγορεύει άλλωστε και την αισθητική της μάσκας ως προσωπίδας, ημίκορμης ή και ολόσωμης, ορισμένες φορές.

Από αυτήν την άποψη (της γλυπτοζωγραφικής και εγχάρακτης κατασκευής, με τα γεωμετρικά και αφαιρετικά μοτίβα να διαπλέκονται ρυθμοτεχνικά και μάλιστα με βιταλιστικές ιδιότητες), η μάσκα ενέπνευσε πολλούς καλλιτέχνες, ιδίως τους κυβιστές, εξακολουθώντας να δίνει και στους νεώτερους πολυεπίπεδα δημιουργικά ερεθίσματα.

Είτε πρόκειται για τη μάσκα του καρναβαλιού και την σκωπτική έως προκλητική μεταμφίεση στην οποία αυτή συμβάλλει, είτε πρόκειται για τη μάσκα της τελετουργίας και του συμβολικού της ανιμισμού (της εμψύχωσης δηλαδή), είναι ένα πολιτιστικό προκείμενο και ταυτόχρονα ένα εικαστικό αντικείμενο που καλλιεργεί και διευρύνει τον διάλογο των επιστημών, όπως π.χ. της αρχαιολογίας, της ιστορίας της τέχνης, της ψυχολογίας, της λαϊκής τέχνης, της θρησκειολογίας, της φιλοσοφίας, της εθνολογίας και της κοινωνικής ανθρωπολογίας, διατηρώντας ανεξάντλητο και αμέριστο το ενδιαφέρον της.

Η επιλογή που παρουσιάζεται στην παρούσα έκθεση, περιλαμβάνει στο ένα της μέρος, αντιπροσωπευτικές μάσκες τελετουργίας που βρίσκονται σε διάφορα γεωγραφικά μήκη και πλάτη της γης. Κάθε μία και όλες μαζί φανερώνουν, αφ' ενός την πολιτισμική ετερότητα σε σχέση με την Ευρώπη, αφ' ετέρου τις «ιδιοπροσωπίες» λαών, φυλών και εθνοτήτων, απ' όπου αυτές προέρχονται. Μερικές από αυτές τις μάσκες, είναι εξαιρετικά σπάνιες, καθώς ανήκουν σε φυλές που εξαφανίστηκαν ή είναι υπό εξαφάνιση. Τις σταχυολόγησε όλες προσεκτικά και τις συνέλεξε μία προς μία ο συλλέκτης Φώτης Καγγελάρης, (ο οποίος είναι και Πρόεδρος της Εταιρείας Μελέτης της Πολιτισμικής Ετερότητας) μέσα από πολύχρονες αναζητήσεις του κι άλλες τόσες ταξιδιωτικές του περιπέτειες, φτάνοντας σήμερα να έχει στην κατοχή του περί τις 1000 συνολικά μάσκες, με πολύ περισσότερα σε αριθμό τα συνοδευτικά τους αντικείμενα.

Οι μάσκες αυτές εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται σε τελετές εξορκισμών, περιτομής, γάμου ή θανάτου, όπως επίσης διακρίνονται και μάσκες για γιορτές εσοδείας, πρακτικές θεραπείας ή μαγείας. Φοριούνται συνήθως από επίλεκτα μέλη της κοινότητας ή της φυλής στην οποία ανήκουν - όπως από μάγους, θεραπευτές, σαμάνους, αρχηγούς - αλλά και από απλούς χορευτές ή δρώντα και συμμετέχοντα πρόσωπα στις τελετές. Πρόκειται για μάσκες του παρελθόντος αλλά και για εν ενεργεία μάσκες, όπως αυτές εντοπίζονται σε εξω-ευρωπαϊκούς πολιτισμούς, προσφέροντάς μας σήμερα στοιχεία που συνδράμουν στον χώρο της καλλιτεχνικής έκφρασης, της επιστήμης και της αλληλοκατανόησης των λαών.

Στην παρούσα έκθεση, η μάσκα και γενικότερα η μεταμφίεση παρουσιάζεται στο δεύτερο συναρτώμενο μέρος της, διαλεκτικά μέσα από μια ενδεικτική ομάδα εικαστικών έργων. Σ' αυτά, ο εκάστοτε καλλιτέχνης χρησιμοποιεί την μάσκα ή τους τύπους μεταμφίεσης ως λειτουργική persona (Γ. Γαΐτης), άλλοτε ως ετεροπροσωπία (Ν. Κεσσανλής, Απόστ. Γεωργίου, Ν. Βαλαωρίτης, Χ. Μαύρος, Μ. Πολυμέρης, Θ. Τότσικας), ως σύμπλοκο επίσης συμβολισμών (Σαρ. Καραβούζης, Π. Αγγελίδης, Ν. Σαχίνης, Ε. Περσάκη, Δ. Ζουρούδης) ή ως υποδήλωση ρόλων που εναλλάσσονται στο θέατρο της ζωής (Η. Παπαηλιάκης, Ν. Σταμοπούλου, Ρ. Κορομηλά).

Εικαστική Έκθεση

Εγκαίνια Εικαστικής Έκθεσης Παρασκευή 6 Μαΐου 2011, 19:30

Διάρκεια έως 24 Μαΐου 2011

Πνευματικό Κέντρο Δήμου Αθηναίων, Ακαδημίας 50

Αίθουσες Ν. Γύζη και Γ. Ιακωβίδη, 1ος όροφος

Καθημερινά 10:00 - 20:00 & Κυριακή 10:00 - 14:00

Είσοδος ελεύθερη

Επιμέλεια

Θεόφιλος Τραμπούλης Κριτικός Τέχνης

Επέκεινα: επιστροφή στην πραγματικότητα

Κάθε στοχασμός για το επέκεινα, για ό,τι βρίσκεται πέρα από τα όρια, είναι, στην ουσία, αναστοχασμός για την πραγματικότητα. Κάθε απόπειρα περιπλάνησης στις δύσκολες χώρες που βρίσκονται πέραν των ορίων –η Νέκυια, τα ταξίδια στις Ουτοπίες, η υπέρβαση του σώματος στον Ντε Σαντ – δεν γίνεται παρά για να επιστρέψει ο ριψοκίνδυνος περιηγητής στον τόπο από τον οποίον ξεκίνησε με καινούργια εφόδια που μόνον έτσι θα μπορούσε να έχει αποκτήσει. Από την άποψη αυτή, η τέχνη, ως κατεξοχήν χώρος πέρα από το συμβολικό δεν είναι παρά ένας προνομιακός χώρος για να επιστρέψουμε στην πραγματικότητα και να την διερευνήσουμε με τη γλώσσα αποκλειστικά των μορφών.

Συμμετέχουν

Γιώργης Γερόλυμπος

Βαγγέλης Γκόκας

Ειρήνη Καραγιαννοπούλου

Στέλιος Καραμανώλης

Πόλυ Κοκκινιά

Γιάννης Μελανίτης

Ζάφος Ξαγοράρης

Ντόρα Οικονόμου

Αλίκη Παναγιωτοπούλου

Νίκος Παπαδόπουλος

Ηλίας Παπαηλιάκης

Τερέζα Παπαμιχάλη

Τούλα Πλουμή

Μαρία Πολυζωίδου

Γιάννης Σαββίδης

Νάνα Σαχίνη

Κώστας Σαχπάζης

Άγγελος Σκούρτης

Αναστάσης Στρατάκης

Δημήτρης Χρηστίδης

Κατερίνα Χρηστίδη

Κώστας Χριστόπουλος

Εικαστική Έκθεση

Εγκαίνια Εικαστικής Έκθεσης Δευτέρα 3 Μαΐου 2010, 19:30

Πνευματικό Κέντρο Δήμου Αθηναίων

Αίθουσες Ν. Γύζη και Γ. Ιακωβίδη, 1ος όροφος

Επιμέλεια

Πηνελόπη Πετσίνη, Θεωρητικός Φωτογραφίας, Φωτογράφος

Λεπτομέρειες για την Εικαστική Έκθεση: http://theofagia.blogspot.com/

Συμμετέχουν

Θράσος Αβαριτσιώτης

Γιάγκος Αθανασόπουλος

Ελένη Αρνίδη

Βασίλης Βασίλη

Ανδρέας Βούσουρας

Γιάννης Γιαννακόπουλος

Κυβέλη Ζαχαρίου

Γιάννης Ζιώγας

Χριστίνα Κάλμπαρη

Δημήτρης Καλοκύρης

Ελένη Καλοκύρη

Pat Kaufman

Nικόλας Κληρονόμος

Πάνος Κοκκινιάς

Μιχάλης Μανουσάκης

Γιώργος Μάκκας

Δημήτρης Μουζακίτης

Νίκος Παναγιωτόπουλος

Βαρβάρα Παπαδοπούλου

Μαρία Παυλάκη

Μάριος Ποντίκας

Μανώλης Σκούφιας

Έρη Σκυργιάννη

Γιάννης Σταθάτος

Ναταλία Σταμοπούλου

Γιάννης Τζώρτζης

Δημήτρης Τσατσούλης

Ομάδα Κέντρο - Απόκεντρο

ΘΕΟΦΑΓΙΑ ή αυτό εδώ δεν είναι φαγητό

Κι αυτά τα λόγια πρώτα μου αφηγήθηκαν οι Μούσες οι Ολύμπιες, οι κόρες του Δία του Αιγίοχου: «πως εμείς οι αγριοβοσκοί, οι ξεδιάντροποι, που είμαστε μόνο κοιλιές, ξέρουμε ψέμματα πολλά να λέμε που μοιάζουν με αλήθειες, αλλά ξέρουμε, αν το θέλουμε να λέμε και την αλήθεια».

Ησίοδος, Θεογονία

Παρότι στενά συνδεδεμένη με τη μυθολογία και τη θρησκεία, αν και θεμελιώδης διάσταση της ιστορικότητας του ανθρώπου αλλά και της ίδιας του της ανθρώπινης υπόστασης όπως ανέφερε προηγουμένως ο Φ.Καγγελάρης, η θεοφαγία δεν “ονομάζεται” παρά αρκετά αργά στην ιστορία της ανθρωπότητας. Έως σήμερα, απουσιάζει ως λέξη από τα περισσότερα λεξικά παγκοσμίως, συμπεριλαμβανομένων φυσικά και αυτών της αρχαίας και νέας ελληνικής γλώσσας. Μια πιθανή αιτία αυτής της παράλειψης, ισχυρίζεται ο Ν.Νικολαϊδης[i], είναι ότι η δημιουργία του όρου θεοφαγία θα ισοδυναμούσε με την παραδοχή της ίδιας της πράξης και ταυτόχρονα την ομολογία της ύπαρξης μιας επιθυμίας που προκαλεί τη φαντασίωση της θεοφαγίας. Η δημιουργία μιας λέξης ουσιαστικά σημαίνει τη νομιμοποίηση μιας πράξης ή μιας επιθυμίας κι οι Έλληνες “υστερικά απέφυγαν αυτόν τον πειρασμό”.

Είναι εντυπωσιακό το ότι ενώ ο όρος θεοφαγία αποφεύγεται τόσο προσεκτικά, ταυτόχρονα, το σύνολο της ελληνικής μυθολογίας βρίθει θεοφαγικών παραδειγμάτων, ξεκινώντας από την ίδια τη θεογονία/κοσμογονία τόσο του Ησίοδου όσο και την Ορφική: ο Κρόνος καταπίνει τα παιδιά του για να διατηρήσει την εξουσία του, οι Τιτάνες κατασπαράζουν το Διόνυσο Ζαγρέα, ο Δίας καταβροχθίζει την ερμαφρόδιτη σύζυγό του Μήτιδα ή Φάνητα κι έτσι γίνεται παντοδύναμος και κυρίαρχος των πάντων. Με δεδομένο ότι οι θεογονίες δεν καταγράφουν μόνο την εξελικτική πορεία του κόσμου αλλά κυρίως επιχειρούν να εξηγήσουν τις δυνάμεις που συγκρατούν την ενότητά του και τη θέση του ανθρώπου μέσα σε αυτόν, είναι φανερό το πόσο σημαντικό ρόλο παίζει η έννοια της θεοφαγίας στον ανθρώπινο πολιτισμό[ii].

Η ανθρωποφαγία, φαντασίωση αναπόσπαστα συνδεδεμένη με αυτήν της θεοφαγίας, ενέπνεε την ίδια φρίκη στους Έλληνες: Οταν ο βασιλιάς Δαρείος, γράφει ο Ηρόδοτος, ρώτησε τους Έλληνες με πόσα χρήματα θα δέχονταν να φάνε τους γονείς τους όταν αυτοί θα πέθαιναν, εκείνοι σοκαρισμένοι του είπαν ότι δεν θα το έκαναν αυτό με τίποτα. Ύστερα κάλεσε τους Ινδούς Καλατίες και τους ρώτησε με πόσα χρήματα θα δέχονταν να κάψουν στην πυρά τους νεκρούς γονείς τους αντί να τους τρώνε· κι εκείνοι έβαλαν τις φωνές και του ζήτησαν να σωπάσει[iii]. Ο κανιβαλισμός νοείται ως κανιβαλισμός μόνο σε ένα πολιτισμό που τον αναγνωρίζει ως τέτοιο. Ταυτόχρονα, βέβαια, επιβάλλεται ως φαντασιακή αναπαράσταση του Άλλου, ενός Άλλου εκ πρωιμίου απολίτιστου, υπανάπτυκτου, κατώτερου και βάρβαρου. Είναι πλέον αρκετοί οι θεωρητικοί[iv] που ισχυρίζονται ότι οι Δυτικοί της περιόδου των ανακαλύψεων προϋπέθεταν ήδη ότι οι ιθαγενείς που συναντούσαν επιδίδονταν σε ακατανόητες πράξεις αγριότητας, με εξέχουσα αυτή της ανθρωποφαγίας. Kαι, όπως υποστηρίζει κι ο William Arens[v], ο κανιβαλισμός λειτούργησε και ως ένας ακόμη μύθος που χρησιμοποίησαν οι Ευρωπαίοι για να δικαιολογήσουν “λογικές” πράξεις όπως η αποικιοκρατία, το δουλεμπόριο και η γενοκτονία.

Η έκθεση, λοιπόν, που παρουσιάζεται εδώ, έχει μια εγγενή ιδιομορφία: αναπτύχθηκε ουσιαστικά γύρω από μια ακατανόμαστη έννοια, αφορά και στηρίζεται σε έναν αποκλεισμένο Λόγο, έχει στον τίτλο της μια “ανύπαρκτη” λέξη. ?ς τέτοια, αποτελείται κυρίως από έργα που έγιναν μετά από πρόσκληση -πολλά από τα οποία είναι σε εξέλιξη τη στιγμή που γράφεται αυτό το κείμενο- ενώ τα έργα που προϋπήρχαν δεν είχαν απαραίτητα την έννοια της θεοφαγίας ή της συμβολικής διάστασης του φαγητού στο αρχικό σκεπτικό δημιουργίας τους.

Δεν ήταν λίγοι οι καλλιτέχνες που προσέγγισαν το θέμα μέσα από συμβολικές αναφορές στις τελετουργικές πράξεις που “σκηνοθετούν” και ταυτόχρονα απωθούν τη θεοφαγία. Μεταφυσικό εγκώμιο της θυσίας θα μπορούσε να αποτελεί ο πίνακας του Θράσσου Αβαριτσιώτη. Βωμό στη Μήδεια, που όπως κάθε τραγική ηρωίδα είναι “εξιλαστήριο θύμα, σημείο, σύμβολο και μορφή Μεσολάβησης,”[vi] αποτελεί η εγκατάσταση του Βασίλη Βασίλη. Παιγνιώδης θυσία σε θεούς που προτιμούν καραμέλες αντί για αιματοβαμένα σφάγια θα μπορούσε να είναι η εγκατάσταση-τοτέμ της Έρης Σκυργιάννη. Αρχαιολογικό τεκμήριο μιας άγνωστης τελετουργίας το κουφάρι του ζώου στη φωτογραφία του Γιάννη Σταθάτου. Αναφορά στην χριστιανική παράδοση του Μυστικού Δείπνου αποτελεί το έργο του Νικόλα Κληρονόμου, το οποίο δομείται συνθετικά ώστε να αναπαριστά τη σχέση του παρόντος-επιστητού (το τραπέζι στο κεντρικό τμήμα του έργου) με τις έννοιες υπέρ (ο Μυστικός Δείπνος, με αναφορά στο Da Vinci και στο Θεοφάνη, στο επάνω τμήμα) και υπό (ο συμβολισμός του ασυνείδητου στο κάτω). "Ο οίνος", γράφει ο ίδιος, "το μόνο χρώμα του έργου, συνδέει νοηματικά το θείο με το ανθρώπινο δράμα". Ο ιχθύς, σύμβολο που χρησιμοποιείται ευρέως στις θρησκευτικές τελετουργίες, αλλά και ως σύμβολο θεοτήτων από την Παγανιστική Μεγάλη Μητέρα και το Νεμρώδ των Βαβυλωνίων ως τον Ιανό των Ρωμαίων και φυσικά τον Ιησού, κυριαρχεί στο έργο της Ελένης Καλοκύρη. Αδύναμοι και εξασθενημένοι εμφανίζονται οι συνήθως παντοδύναμοι θεοί σε κάποια έργα, υποψήφια θύματα σε επιβλητικές και πολυμήχανες θεο-παγίδες για την Pat Kaufman ή έρμαια στα χέρια ενός αδηφάγου όχλου αρσενικών όπως η ταλαίπωρη Αφροδίτη της Μήλου στο κολάζ του Δημήτρη Καλοκύρη.

Στην ωμοφαγία, ακραία έκφραση της διονυσιακής λατρείας (που για τους ψυχαναλυτές εκφράζει την παλινδρόμηση της στοματικής ευχαρίστησης) καταφεύγει ο Γιάγκος Αθανασόπουλος, θυμίζοντάς μας τη βασική δυαδική αντίθεση ωμού - ψημένου του Levi-Strauss. Σε παρόμοιο ύφος και η Ελένη Αρνίδη, η οποία σφραγίζει με το όνομά της μια αποκρουστική φωτογραφία ενός σφαγμένου αρνιού δίνοντάς της τον σχεδόν περιπαιχτικό τίτλο “Ο Αμνός του Θεού”.

Η απουσία φαγητού καθορίζει την αυτοβιογραφική σειρά Home του Πάνου Κοκκινιά, που έγινε πολλά χρόνια πριν και σε μια δύσκολη γι’ αυτόν ψυχολογική περίοδο την οποία χαρακτήριζαν και οι διατροφικές διαταραχές. Ο Μανώλης Σκούφιας, σε μια σειρά από σκηνοθετημένα αυτοπορτρέτα, προσεγγίζει την προσωπική του σχέση με την τροφή συνδέοντάς την άμεσα με τη σεξουαλικότητα. Με τη σεξουαλικότητα ασχολούνται κι οι Μιχάλης Μανουσάκης και Ανδρέας Βούσουρας. Ο Μανουσάκης αναπαριστά την ηδονιστική έκφραση ωμού ερωτισμού σχεδόν μέσα από τον ορισμό της ανθρωποφαγίας: σαν μια τελετουργία περιπλάνησης “υπό το κράτος των ενστικτωδών ενορμήσεων.”[vii] Στο έργο του Βούσουρα, ο πασίγνωστος προικισμένος πορνοστάρ των ‘70s John Holmes καλύπτει ένα τραπέζι, με ηχητική επένδυση την κραυγή “Oh my God!” των παρτενέρ στις ταινίες του.

Τον έρωτα προσεγγίζει η Βαρβάρα Παπαδοπούλου, ως υπόσχεση ανέμελης χαράς και ελαφρότητας που καταλήγει να μας “ξεράσει” ευάλωτους, απροετοίμαστους και ανυπεράσπιστους: “Τη στιγμιαία ευφορία και αχρονία της ολίσθησης”, γράφει, “διαδέχεται, με θηριώδη ευκολία και ταχύτητα, η εγκατάλειψη και η μοναξιά στο χιόνι.” Το αδηφάγο βλέμμα σχολιάζουν οι εικόνες του Γιάννη Γιαννακόπουλου, μέσα από τον φαινομενικά παράλογο συσχετισμό της επιθυμίας με την πρωτείνη -ένα από τα δομικά συστατικά της τροφής, ενώ ο Γιάννης Ζιώγας στρέφεται στον καλλιτέχνη που τρέφεται (και ικανοποιείται) με τον εαυτό του.

Τη σκοτεινή πλευρά της παιδικής ηλικίας αναπαριστά η Χριστίνα Κάλμπαρη, που, μακρυά απ΄την υποκρισία της οικογενειακής βιτρίνας και τις ρομαντικές και ωραιοποιημένες θεωρήσεις, είναι σκληρή, αδηφάγα και προπάντων προορισμένη να παραμείνει κρυφή. Τις μανάδες που υπάρχουν ως τέτοιες επειδή έχουν καταβροχθίσει τα παιδιά τους μοιάζει να σχολιάζει η Μαρία Παυλάκη. Το τελετουργικό του οικογενειακού φαγητού μελετά ο Γιώργος Μάκκας, η συμβολική διάσταση του οποίου είναι παραπάνω από προφανής. Το οικογενειακό γεύμα όχι μόνο αντανακλά τις οικογενειακές σχέσεις, αλλά αποτελεί και έναν ενεργό μηχανισμό άμυνας που διατηρεί την οικογενειακή ενότητα, πόσο μάλλον σε μια καθολική κοινωνία όπως είναι η Πολωνική, την οποία καταγράφει ο Μάκκας. Ενότητα που κατακρεουργεί ο Δημήτρης Τσατσούλης στο έργο του Family Home Video, στο οποίο παρουσιάζει την σταδιακή, σχεδόν τελετουργική αποδόμηση-καταστροφή των φωτογραφιών των γονιών του.

Η Ναταλία Σταμοπούλου ενσωματώνει την ίδια την τροφή στο κατασκευασμένο με μπαχαρικά και λευκό χρώμα έργο της και μέσω της τεχνικής του dripping επιχειρεί να εκφράσει την πολυπλοκότητα των δικτύων των ανθρώπινων σχέσεων. “Οι σχηματισμοί”, γράφει, “προσδιορίζονται και παίρνουν πραγματική διάσταση με την επιθυμία – πρόσχημα – ανάγκη του φαγητού” ενώ οι συσχετισμοί που προκύπτουν “πραγματώνονται μέσω της επικόλλησης μπαχαρικών σε κάποιους από τους ιστούς, δίνοντάς τους υπόσταση πραγματική και συμβολική”. Το “Αμύγδαλο του Κόσμου” του Οδυσσέα Ελύτη ανακαλεί ο Δημήτρης Μουζακίτης για να μιλήσει για την αναζήτηση της “αλήθειας του Κόσμου” και την “αδυναμία να ειπωθεί η τελική λέξη”.

Στην κοινωνική δομή, τέλος, στρέφονται ορισμένοι από τους καλλιτέχνες. Η Ομάδα Κέντρο Απόκεντρο, ανακαλώντας την έννοια του κάθετου άξονα -τη χωρική αντίθεση του πάνω και του κάτω- γύρω από την οποία στήνει και ο Kott τους συλλογισμούς του. ?ς μεταφορά του εφήμερου της βούλησης των ανθρώπων ως τροφή στη βούληση του χρόνου θα μπορούσε να δει κανείς την εικόνα του Γιάννη Τζώρτζη. Μια από τις βασικές βεβαιότητες του μύθου που προάγει το σύνολο της αρχαιοελληνικής θεογονίας και διατρέχει τη σύγχρονη ιστορία υπονομεύουν στο κοινό έργο τους οι Μάριος Ποντίκας και Νίκος Παναγιωτόπουλος: το μύθο της εξελικτικής πορείας ενός κόσμου που περνάει από ατελείς, άγριες και τερατόμορφες δυνάμεις σε τελειότερες και ημερότερες, ένα μύθο που θέλει την ανθρωπότητα να προχωρεί με αργά αλλά σταθερά βήματα προς όλο και πιο λογικές μορφές κοινωνίας[viii]. Περιγράφοντας τη σύγχρονη κοινωνία ως σφαγείο και αναπαριστώντας την μέσα από εικόνες χειρουργείων και ψυχιατρικών ιδρυμάτων, την κάνουν να μοιάζει όλο και λιγότερο λογική και ήμερη. “Αίμα; Τι αίμα; Εγώ δε μυρίζω τίποτα!” δηλώνουν στο τέλος οι άνθρωποι, υπό τους ήχους πουλιών που κελαηδούν.

Είναι ο Μύθος, τελικά, που δικαιώνει τα πάντα.

Πηνελόπη Πετσίνη

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[i] Νικολαϊδης, Ν. (1994 [1988]): Θεοφαγία, Αθήνα: Εστία.

[ii] Ο μύθος, γράφει ο Παπανούτσος, λειτουργεί σαν πρωτόγονη φιλοσοφία, αποτελεί ένα σύνολο από προσπάθειες να κατανοηθεί ο κόσμος, να εξηγηθεί η ζωή και ο θάνατος, η μοίρα και η φύση με τα φαινόμενά της. Η ελληνική μυθολογία δε, θεωρείται από αρκετούς ως η μόνη που μπόρεσε να δώσει με πληρότητα το σύνολο της ανθρωπολογικής εξέλιξης (βλ. Νικολαϊδης, οπ.π.). Παπανούτσος, Ε. (1973): Γνωσιολογία, Αθήνα: Ίκαρος.

[iii] Κέλσος (1996 [178 μ.Χ.]): Αληθής Λόγος Κατά Χριστιανών, Θεσ/νίκη: Θύραθεν.

[iv] Βλ. για παράδειγμα Obeyesekere, G. (2005): Cannibal Talk: The Man-Eating Myth and Human Sacrifice in the South Seas, Berkeley: University of California Press.

[v] Arens, W. (1979 [1940]): The Man Eating Myth: Anthropology and Anthropophagy, Oxford University Press.

[vi] Kott, J. (1995): Θεοφαγία, Αθήνα: Εξάντας.

[vii] Ποταμιάνου, Α. (1988): Τα παιδιά της τρέλλας, Αθήνα: Νεφέλη.

[viii] Levi-Strauss, C. (1977): Άγρια Σκέψη, Αθήνα: εκδ. Παπαζήση.

Έκθεση Ζωγραφικής

5-15 Μαΐου 2009
Ακαδημίας 50, αίθουσα Γ. Ιακωβίδη, α' όροφος
Εγκαίνια 5 Μαΐου 2009, ώρα 19.00

Συμμετέχουν

Θράσος Αβαριτσιώτης

Νάνος Βαλαωρίτης

Κυβέλη Ζαχαρίου

Δημήτρης Ζουρούδης

Δημήτρης Καλοκύρης

Νικόλας Κληρονόμος

Liber (Νίκος Λυμπερόπουλος)

Μιχαήλ Μήτρας

Θανάσης Μουτσόπουλος

Γιάννης Παλαιολόγος

Κωστής Παπαδόπουλος

Άγγελος Σκούρτης

Ναταλία Σταμοπούλου

Κωστής Τριανταφύλλου

Γιώργος Τσακίρης

Παράλληλα, θα παρουσιαστούν 'Μάσκες-Διαβατήρια' από την Δ. Αφρική από τη συλλογή του Φώτη Καγγελάρη.

Ο Γιάννης Παλαιολόγος δεν θα μπορέσει να είναι μαζί μας στο "Ταξίδι" της Έκθεσης γιατί έφυγε για το Μεγάλο Ταξίδι στις 3 Μαρτίου. Το έργο του όμως, θα "ταξιδέψει" μαζί μας στην Έκθεση.

Έκθεση Φωτογραφίας

5-15 Μαΐου 2009
Ακαδημίας 50, αίθουσα Ν. Γύζη, α' όροφος
Εγκαίνια 5 Μαΐου 2009, ώρα 19.00

Συμμετέχουν

Σμάρα Αγιακάτσικα

Γιάγκος Αθανασόπουλος

Περικλής Αλκίδης

Κωστής Αντωνιάδης

Γιάννης Γιαννακόπουλος

Γιώργος Δεπόλλας

Σάββας Λαζαρίδης

Δημήτρης Μουζακίτης

Ιωάννα Ράλλη

Δημήτρης Σοφικίτης

Κατερίνα Τζόβα

Έναρξη Εκδηλώσεων - Εγκαίνια Εικαστικής Έκθεσης Tετάρτη 7 Μαΐου 2008, 19.00

Πνευματικό Κέντρο Δήμου Αθηναίων

Ακαδημίας 50

Επιμέλεια Έκθεσης

Θανάσης Μουτσόπουλος Ιστορικός Τέχνης

Συμμετέχουν

Γιάγκος Αθανασόπουλος

Σταύρος Βελίδης

Αντώνης Βολανάκης

Κώστας Γουδής

Δήμητρα Ζήρου

Δημήτρης Ζουρούδης

Κατερίνα Καμπίτη

Νίκος Παναγιωτόπουλος

Αιμιλία Παπαφιλίππου

Εύα Περσάκη

Πηνελόπη Πετσίνη

Μάνος Ποντικάκης

Έρη Σκύργιαννη

Ναταλία Σταμοπούλου

Κωστής Τριανταφύλλου

Ο Φώτης Καγγελάρης παρουσιάζει από τη συλλογή του: Μάσκες, προσωπεία και αντικείμενα τελετών θανάτου απ’ όλο τον κόσμο