Μάσκα και Μεταμφίεση

Τελετουργικές και Εικαστικές εκδοχές

ΑΝΤΙ ΠΡΟΛΟΓΟΥ

Μια -όχι και τόσο- τυχαία συνάντηση

του Φώτη Καγγελάρη

Δεν είναι ακριβώς ότι συνομιλούν. Ούτε ότι τα πάνε και τόσο καλά μεταξύ τους. Η συγκατοίκησή τους θα μπορούσε να είναι προβληματική. Εκτός κι αν ο θεατής διαβάσει τα  κείμενα των έργων ως συμπληρωματικά επειδή διέπονται ακριβώς απ’ αυτή την αντίθεση.
Αλλά, ως προς τι συμπληρωματικά; Θα μπορούσαμε άραγε να δούμε τις μάσκες ως την σχετικά αδιαμεσολάβητη έκφραση του ασυνειδήτου και τις ζωγραφιές ως την κατ’ αρχήν αδιαμεσολάβητη έκφραση του συνειδητού; Λέω σχετικά, γιατί και στις δύο περιπτώσεις εμπεριέχονται στοιχεία από το ένα στο άλλο. Το ασυνείδητο ως εικαστική έκφραση παύει να είναι το άγριο και τρελό μέρος του ανθρώπου. Γίνεται primitif, ή sauvage, ή art brut. Αλλά, πάντως τέχνη. Όπως έλεγε ο Μπαρτ για την φωτογραφία την οποία χαρακτήριζε “εικόνα τρελή εμποτισμένη με πραγματικότητα” παύει να είναι τρελή απ’ την στιγμή που γίνεται Τέχνη.
Μα δεν υπάρχει τρελή τέχνη; θ’ αναρωτηθεί κανείς... Η τέχνη του ψυχιατρείου τι είναι; Ναι, αλλά, το ουσιαστικό στην φράση είναι η Τέχνη. Είναι κατ’ αρχήν έκφραση. Και ως εκ τούτου εμπίπτει στο συμβολικό πεδίο του Λόγου. Μ’ αυτήν την έννοια, η τρέλα διαμεσολαβείται – οριοθετείται σε εικαστική ή άλλη – δημιουργία. Διατηρεί όμως, το ατίθασο, το άρρητο της καταγωγής της, αν θέλετε το primitif, αυτό που έκανε τον Πικάσο να παρατηρεί τις μάσκες της φυλής Φανγκ της Γκαμπόν στο Μουσείο του Τροκαντερό και να εμπνέεται για να παρουσιάσει λίγα χρόνια αργότερα (1907) τις “Δεσποινίδες της Αβινιόν” σηματοδοτώντας έτσι την έναρξη του Μοντερνισμού.
Η διαφορά είναι τούτη: Όσο κι αν η δυτική τέχνη επικαλείται το ασυνείδητο ως δημιουργική πηγή (αυτόματη γραφή, σουρεαλισμός, νταντά, sauvage, φωβισμός, αξιονίστ, κ.λπ.) έχοντας «χάσει» την σχέση με την καταγωγή της μέσω της κάθετης ανάπτυξης της ιστορικότητάς της αγωνιά σε σχέση με την τέχνη των χωρών εκείνων όπου η εξέλιξή τους αναπτύχθηκε σε οριζόντιο άξονα (Κ.Λ.Στρως) και δεν έχασαν την επαφή με την καταγωγή τους: ίδιοι θεοί, δαίμονες, δυνάμεις. Αγωνιά για την απόδοση του αυθεντικού, του προσωπικού, του ύφους σε αντίθεση με τις προαναφερθείσες χώρες, όπου η εικαστική δυνατότητα έκφρασης του Λόγου του ψυχισμού είναι σύμφυτη του κοινωνικού ιστού και της καθημερινής τελετουργίας.

Μάλλον, κάπως έτσι συνομιλούν. Πειράζονται. Θυμώνουν. Δεν συνυπάρχουν. Παρ’ ότι ρίχνουν κρυφές ματιές τα μεν στα δε και προσποιούνται ότι χαμογελούν, διέπονται από μια ναρκισσιστική υπεροψία. Τα μεν πατώντας στην σταθερότητα της ακινησίας των αιώνων, τα δε στην κίνηση της εξέλιξης των αιώνων. Ανέχονται τα μεν τα δε λόγω της αναγκαστικής τους συγκατοίκησης, αφού ο πλανήτης έγινε μια παγκόσμια κοινότητα, αλλά, θα λέγαμε, με άσπονδη φιλία.
Βέβαια, δεν ξέρουμε τι γίνεται τα βράδια. Αλλά, πρέπει να γίνεται μεγάλος τσακωμός. Πρέπει να πέφτουν σπρωξιές, παραγκωνισμοί. Μόνο έτσι θα μπορούσαμε να εξηγήσουμε γιατί μερικές κορνίζες βρίσκονται το πρωί λοξές ή γιατί το μάτι της μάσκας μας φαίνεται πιο έντονο από χθες.
Και μόνον ο προσεκτικός θεατής θα δει ότι στο βάθος τα υπόγεια ποτάμια της επιθυμίας και του φόβου σμίγουν για ν’ αντιμετωπίσουν την αγωνία της ζωής, του χρόνου, του θανάτου.
Γι’ αυτό, αγαπητέ θεατή, παρ’ ότι με το βλέμμα σου θα ταξιδέψεις στα τοπία των προσώπων και των χρωμάτων, πάρε μαζί σου τα λόγια του Μικρού Πρίγκιπα: “Τα πιο σημαντικά πράγματα δεν τα βλέπεις με τα μάτια”.

Εικαστική Έκθεση

Εγκαίνια

Παρασκευή 10 Φεβρουαρίου 2012, 19:00

Διάρκεια Έκθεσης

10/2/12 - 19/2/12
Κέντρο Τεχνών, Πάρκο Ελευθερίας
λεωφ. Βασιλίσσης Σοφίας, μετρό Μέγαρο Μουσικής, 210 7232603
Είσοδος ελεύθερη Τρίτη - Σάββατο 10:00-20:00, Κυριακή 10:00-14:00 

Μια συνάντηση της Πρωτόγονης Τέχνης των λαών του κόσμου και της Σύγχρονης Τέχνης την εποχή της παγκοσμιοποίησης. Μια έκθεση τελετουργικών μασκών (119 μάσκες) από τη συλλογή Φ. Καγγελάρη και σημαντικών έργων της Νεοελληνικής Ζωγραφικής (Π. Αγγελίδης, Ν. Βαλαωρίτης, Γ. Γαΐτης, Α. Γεωργίου, Δ. Ζουρούδης, Σ. Καραβούζης, Ν. Κεσσανλής, Ρ. Κορομηλά, Χ. Μαύρος, Η. Παπαηλιάκης, Ε. Περσάκη, Μ. Πολυμέρης, Ν. Σαχίνης, Ν. Σταμοπούλου, Θ. Τότσικας) από ιδιωτικές συλλογές και μουσεία.

 
Επιμέλεια Έκθεσης

Αθηνά Σχινά Κριτικός και Ιστορικός Τέχνης

Μάσκα και μεταμφίεση: τελετουργικές και εικαστικές εκδοχές

της Αθηνάς Σχινά

Κριτικού και Ιστορικού Τέχνης, Επιμελήτριας της Έκθεσης

Η μάσκα, το κύριο γνώρισμα της μεταμφίεσης, ήταν γνωστή από τα προϊστορικά χρόνια και διατηρείται ακόμη η χρήση της σε πολλές φυλές. Καταγωγικά, συνδέεται με θρησκευτικές πεποιθήσεις και φοριέται κατά τη διάρκεια τελετουργιών που αφορούν διάφορες στιγμές της ζωής των ανθρώπων, οι οποίοι πιστεύουν ότι τους προσδίδει ειδικές δυνάμεις και ιδιαίτερες δυνατότητες επενεργειών στην καθημερινή ζωή, σύμφωνα πάντα με τις δοξασίες τους.

Τα διάφορα σήμερα καρναβάλια, στα οποία συνήθως χρησιμοποιείται η μάσκα ─ για τον δυτικό τουλάχιστον κόσμο ─ είναι γιορτές χαράς και ξεφαντώματος. Πρόκειται για γιορτές που πραγματοποιούνται μια φορά τον χρόνο, διαρκώντας τρεις ή περισσότερες ημέρες, άλλοτε πάλι τρεις εβδομάδες, με ένα καταληκτικό μάλιστα διάστημα κορύφωσης του γλεντιού. Σ' αυτήν την περίοδο και για όλους όσους συμμετέχουν στο καρναβάλι, δίνεται η δυνατότητα μέσα από την μεταμφίεση να υποδυθούν πρόσωπα, καταστάσεις και πράγματα, στα οποία θα ήθελαν να μετατραπούν, έστω και για λίγο, αποκτώντας την «εξουσιαστική» αίγλη εκείνων, ενώ δεν είναι λίγες οι φορές που σ' αυτήν τη γιορτή της κατάλυσης των αποστάσεων και των κοινωνικών ή άλλων διακρίσεων, προσφέρεται η ευκαιρία για παρωδία ατόμων και κοινωνικών συνθηκών, με έντονο μάλιστα σαρκασμό ή αιχμηρή και κριτική κάποτε διάσταση.

Όλα ανατρέπονται στο καρναβάλι. Τα σοβαροφανή εμφανίζονται ως ευτράπελα, με συνοδεία μουσικής και με συγκαταβατικά επιτρεπτή μια χαλάρωση ηθών. Αυτή η χαλάρωση διασαλεύει επίσης τα σύνορα αλήθειας και πλάνης, εξορκίζοντας κάθε δέσμευση κι ανοίγοντας τον δίαυλο του σκότους προς το φως και του θανάτου προς την ζωή. Γι' αυτό δεν είναι διόλου τυχαίο, πως το καρναβάλι πραγματοποιείται ως προαναγγελία της επερχόμενης άνοιξης στα μέσα του χειμώνα, με την επίκληση προς την σπορά να αποδώσει μελλοντικά καρπούς, καθώς αφυπνίζεται η φύση.

Υπάρχουν πλείστα όσα έθιμα, από την αρχαιότητα, με τροποποιημένες επιβιώσεις μέχρι σήμερα, που συντελούνται κατ' αυτήν την περίοδο, καθώς είναι ευρέως διαδεδομένο στους ανθρώπους της υπαίθρου, το γεγονός της «γονιμοποίησης» της γης, εξ ου και ο διάχυτος ερωτισμός που χαρακτηρίζει το καρναβάλι.

Συνώνυμη του καρναβαλιού είναι η μάσκα, όπου συντελείται ─ μέσα από την παραδοξότητα και γιατί όχι, τη φαντασμαγορία της ─ αυτή καθ' εαυτή η ανατροπή, αφήνοντας ελεύθερη κάθε φαντασίωση. Με την σκωπτική και αυτοσαρκαστική διάθεση που ανακύπτει, εξοβελίζονται οι φοβίες, καθώς η μάσκα διατηρεί τον αποτροπαϊκό της χαρακτήρα, μέσα απ' όλες της τις αμφισημίες και την αινιγματικότητά της.

Η μάσκα μετατρέπει το «εγώ, εν ετέρα μορφή». Γίνεται δηλαδή το κατ' εξοχήν μέσον της ετεροπροσωπίας του «εαυτού». Είναι κι ο λόγος άλλωστε που χρησιμοποιείται ακόμη στο θέατρο, ως σύστοιχο αντικείμενο και sine qua non εξάρτημα της persona του μύθου, επιτρέποντας στον θεατή την ταύτιση και μαζί την αποστασιοποίηση από τον ή τους ρόλους που διαδραματίζονται επί σκηνής.

Εκτός από το θέατρο, τελετουργικό χαρακτήρα διαθέτουν και τα λατρευτικά δρώμενα, στα οποία η μάσκα αποκτά ανιμιστικά γνωρίσματα. Στις πρωτόγονες φυλές ─ έτσι όπως τις εκλαμβάνει ο δυτικός πολιτισμός ─ εκεί όπου ο ορατός κόσμος συνέχεται με τον αθέατο και οι διεργασίες του ενός επενεργούν ή επηρεάζουν τον άλλον, φαινόμενα και νομοτέλειες ετεροκαθορίζονται και συνεχώς αναδιαμορφώνονται, μέσα από μια συμπαντική ανακύκλωση, όπου τίποτε δεν εξαφανίζεται οριστικά και αμετάκλητα.

Όλα μετουσιώνονται σ' έναν «οντολογικό» ορίζοντα, με τη μάσκα να λειτουργεί επικοινωνιακά, προσωποποιώντας τη διαμεσότητα ή τον λώρο που ενώνει και μετασχηματίζει τα χθόνια και τα γήινα σε υπερβατικά, ενοποιώντας παραλλήλως τον παρελθόντα χρόνο με τον παρόντα και τον μέλλοντα. Εκτός του προαναφερθέντος αποτροπαϊκού χαρακτήρα της, η μάσκα διαθέτει επιπροσθέτως κι έναν ευxετηριακό ρόλο. Αποτρέποντας το κακό, επικαλείται ταυτοχρόνως, (αυτός που την φορεί και τον μεταμορφώνει), την ίδια την ευεργεσία.

Άλλοτε πάλι, στις φυλές τουλάχιστον που ακόμη την χρησιμοποιούν, η μάσκα δηλώνει αξίωμα ή ιδιότητα ─ πολιτική, θρησκευτική ─ για την κοινότητα που γνωρίζει να αποκωδικοποιεί τους συμβολισμούς της, ενώ εξασφαλίζει θωράκιση και προστασία όχι μόνον στον φέροντα, αλλά και σε όσους τελούν υπό την σκέπη του ή ακολουθούν τις οδηγίες του, (βλ. τις μάσκες που φοριούνται από τις φυλές σε επίσημες τελετές ή σε καιρό πολέμου). Τα κράνη άλλωστε είναι, εκτός των άλλων, εξελίξεις μορφών πρωιμότερης μάσκας.

Στην κατασκευή της τελετουργικής μάσκας, τα υλικά, τα σχήματα, τα χρώματα και οι τρόποι κατεργασίας, μέχρι το τελικό στάδιο, συναπαρτίζουν μια ιδιαίτερη «γλώσσα» συμβολισμών. Η δομή ταυτίζεται με τη μορφή και η μορφή με ένα σύμπλοκο λειτουργιών. Κάθε μάσκα αποτελεί ένα οργανικό σύνολο ιδιοτήτων που μετωνυμικά εκδιπλώνονται, δραστηριοποιούνται και εξακτινώνονται κατά τη διάρκεια της τελετουργίας.

Επομένως, η μάσκα προϋποθέτει την τελετουργία και παραπέμπει πάντα σ' αυτήν. Αλλά και έξω από την τελετουργία, η αυτονομημένη πλέον μάσκα, δεν παύει να λειτουργεί ως συναιρετικό αντικείμενο ανιμιστικής «πράξης» ή «διαδικασίας», με ενσωματωμένα τα γνωρίσματά της, στα οποία προστίθενται κι εκείνα της προ-λογικής επικοινωνίας, με τα άδηλα και τα φανερά να συναντώνται σ' ένα φαντασιακό επιστητό. Αυτό το επιστητό υπαγορεύει άλλωστε και την αισθητική της μάσκας ως προσωπίδας, ημίκορμης ή και ολόσωμης, ορισμένες φορές.

Από αυτήν την άποψη (της γλυπτοζωγραφικής και εγχάρακτης κατασκευής, με τα γεωμετρικά και αφαιρετικά μοτίβα να διαπλέκονται ρυθμοτεχνικά και μάλιστα με βιταλιστικές ιδιότητες), η μάσκα ενέπνευσε πολλούς καλλιτέχνες, ιδίως τους κυβιστές, εξακολουθώντας να δίνει και στους νεώτερους πολυεπίπεδα δημιουργικά ερεθίσματα.

Είτε πρόκειται για τη μάσκα του καρναβαλιού και την σκωπτική έως προκλητική μεταμφίεση στην οποία αυτή συμβάλλει, είτε πρόκειται για τη μάσκα της τελετουργίας και του συμβολικού της ανιμισμού (της εμψύχωσης δηλαδή), είναι ένα πολιτιστικό προκείμενο και ταυτόχρονα ένα εικαστικό αντικείμενο που καλλιεργεί και διευρύνει τον διάλογο των επιστημών, όπως π.χ. της αρχαιολογίας, της ιστορίας της τέχνης, της ψυχολογίας, της λαϊκής τέχνης, της θρησκειολογίας, της φιλοσοφίας, της εθνολογίας και της κοινωνικής ανθρωπολογίας, διατηρώντας ανεξάντλητο και αμέριστο το ενδιαφέρον της.

Η επιλογή που παρουσιάζεται στην παρούσα έκθεση, περιλαμβάνει στο ένα της μέρος, αντιπροσωπευτικές μάσκες τελετουργίας που βρίσκονται σε διάφορα γεωγραφικά μήκη και πλάτη της γης. Κάθε μία και όλες μαζί φανερώνουν, αφ' ενός την πολιτισμική ετερότητα σε σχέση με την Ευρώπη, αφ' ετέρου τις «ιδιοπροσωπίες» λαών, φυλών και εθνοτήτων, απ' όπου αυτές προέρχονται. Μερικές από αυτές τις μάσκες, είναι εξαιρετικά σπάνιες, καθώς ανήκουν σε φυλές που εξαφανίστηκαν ή είναι υπό εξαφάνιση. Τις σταχυολόγησε όλες προσεκτικά και τις συνέλεξε μία προς μία ο συλλέκτης Φώτης Καγγελάρης, (ο οποίος είναι και Πρόεδρος της Εταιρείας Μελέτης της Πολιτισμικής Ετερότητας) μέσα από πολύχρονες αναζητήσεις του κι άλλες τόσες ταξιδιωτικές του περιπέτειες, φτάνοντας σήμερα να έχει στην κατοχή του περί τις 1000 συνολικά μάσκες, με πολύ περισσότερα σε αριθμό τα συνοδευτικά τους αντικείμενα.

Οι μάσκες αυτές εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται σε τελετές εξορκισμών, περιτομής, γάμου ή θανάτου, όπως επίσης διακρίνονται και μάσκες για γιορτές εσοδείας, πρακτικές θεραπείας ή μαγείας. Φοριούνται συνήθως από επίλεκτα μέλη της κοινότητας ή της φυλής στην οποία ανήκουν ─ όπως από μάγους, θεραπευτές, σαμάνους, αρχηγούς ─ αλλά και από απλούς χορευτές ή δρώντα και συμμετέχοντα πρόσωπα στις τελετές. Πρόκειται για μάσκες του παρελθόντος αλλά και για εν ενεργεία μάσκες, όπως αυτές εντοπίζονται σε εξω-ευρωπαϊκούς πολιτισμούς, προσφέροντάς μας σήμερα στοιχεία που συνδράμουν στον χώρο της καλλιτεχνικής έκφρασης, της επιστήμης και της αλληλοκατανόησης των λαών.

Στην παρούσα έκθεση, η μάσκα και γενικότερα η μεταμφίεση παρουσιάζεται στο δεύτερο συναρτώμενο μέρος της, διαλεκτικά μέσα από μια ενδεικτική ομάδα εικαστικών έργων. Σ' αυτά, ο εκάστοτε καλλιτέχνης χρησιμοποιεί την μάσκα ή τους τύπους μεταμφίεσης ως λειτουργική persona (Γ. Γαΐτης), άλλοτε ως ετεροπροσωπία (Ν. Κεσσανλής, Απόστ. Γεωργίου, Ν. Βαλαωρίτης, Χ. Μαύρος, Μ. Πολυμέρης, Θ. Τότσικας), ως σύμπλοκο επίσης συμβολισμών (Σαρ. Καραβούζης, Π. Αγγελίδης, Ν. Σαχίνης, Ε. Περσάκη, Δ. Ζουρούδης) ή ως υποδήλωση ρόλων που εναλλάσσονται στο θέατρο της ζωής (Η. Παπαηλιάκης, Ν. Σταμοπούλου, Ρ. Κορομηλά).

Επιστημονική Ημερίδα

Εκφάνσεις της μάσκας στη ζωή, την τέχνη, την τελετουργία

Σάββατο 18 Φεβρουαρίου 2012, 17:30, Κέντρο Τεχνών

Επιστημονική Επιτροπή

Αθηνά Σχινά

Θανάσης Μουτσόπουλος

Δήμητρα Κονδυλάκη

Οργάνωση Ημερίδας

Φώτης Καγγελάρης

Εισηγητές

Γιώργος Αστρινάκης Ψυχίατρος - Ψυχοθεραπευτής

Νατάσσα Ζούκα Χορογράφος - Κινησιολόγος - Ηθοποιός

Φώτης Καγγελάρης Δρ Ψυχοπαθολογίας

Σίμος Κακάλας Σκηνοθέτης

Δήμητρα Κονδυλάκη Δρ Συγκριτικής Λογοτεχνίας, Δραματολόγος

Θανάσης Μουτσόπουλος Ιστορικός Τέχνης

Πηνελόπη Πετσίνη Θεωρητικός Τέχνης - Φωτογραφίας

Αλέξανδρος Πολίτης Ιστορικός Ευρωπαϊκού Πολιτισμού

Αθηνά Σχινά Κριτικός και Ιστορικός Τέχνης

Workshop: 'Ο δρόμος της μάσκας'
Η μάσκα ως μέσο θεραπείας και ανάλυσης της προσωπικότητας

Σάββατο 11 και Κυριακή 12 Φεβρουαρίου 2012, 10:00-14:00, Κέντρο Τεχνών

Δρ Γιώργος Αστρινάκης Ψυχίατρος - Ψυχοθεραπευτής

Συμμετοχή ελεύθερη κατόπιν κράτησης

Θεατρική Βραδιά

Σάββατο 18 Φεβρουαρίου 2012, 20:45, Κέντρο Τεχνών

'Ο καπνιστής'

Κείμενο, Σκηνοθεσία

Ηλίας Πετροπουλέας

Ερμηνεύουν
Γεωργία Ζώη, Ηλίας Πετροπουλέας

Θεατρικό Αναλόγιο

Ερμηνεύει ο ηθοποιός

Βασίλης Βλάχος

Μουσική Παράσταση

Σάββατο 18 Φεβρουαρίου 2012, 21:15, Κέντρο Τεχνών

οι musica mista με μουσικές και τραγούδια του κόσμου

Ευαγγελία Τσιάρα, τραγούδι, κρουστά

Ανδρέας Στεργίου, κλασσική κιθάρα, τραγούδι

Βασίλης Τζωρτζίνης, κοντραμπάσο

Εταιρεία Μελέτης Πολιτισμικής Ετερότητας (Ε.Μ.Π.Ε.)

The Society of Studies of Cultural Alterity

site: www.empealterity.com

blog: www.empe-alterity.blogspot.com

facebook: www.facebook.com/empe.alterity.allos

e-mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.